دکترعلیرضا رجبی در ابتدای ارائه خود با عنوان: تبیین ابعاد و مؤلفههای مشارکت مردمی در حکمرانی دینی با تأکید بر اندیشه قرآنی امام خامنهایمدظلّه العال) ضمن تأکید بر اهمیت مشارکت مردمی در نظام دینی، خاطر نشان کردند که در اندیشه قرآنی امام خامنهای دام ظلّه، مشارکت عمومی نه یک امکان اختیاری بلکه یک وظیفه شرعی، ملی و راهبردی برای تحقق حکمرانی دینی است. از نگاه ایشان، بیانات رهبر انقلاب نشان میدهد که مردم در همه مراحل شکلگیری و استمرار نظام اسلامی، نقشآفرین اصلی بودهاند و استمرار این نقش، شرط کارآمدی ساختار حکومتی محسوب میشود. در ادامه تصریح نمودند که پژوهش شان تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که «ابعاد و مؤلفههای مشارکت مردمی در حکمرانی دینی، بر اساس اندیشه قرآنی امام خامنهای چیست؟ بنا به توضیحات نویسنده، ایشان با روش تحلیل مضمون، بیانات رهبری را در حوزههای مختلف سیاسی، اجتماعی، امنیتی، فرهنگی، اقتصادی و تربیتی واکاوی کرده و از خلال آنها مؤلفههای مشارکت را استخراج کرده است.
۱. مبانی نظری و اهمیت موضوع
نویسنده توضیح دادند که مشارکت مردمی جوهره مردمسالاری دینی است و رهبر انقلاب این مشارکت را نه یک امر تشریفاتی بلکه مبنای مشروعیت، پایداری، امنیت و پیشرفت کشور میدانند. بر اساس این نگاه، مردم تنها ناظر منفعل نیستند بلکه عنصر تعیینکننده سرنوشت کشور هستند.
ایشان تاکید کردند که در بیانات رهبر انقلاب، حضور مردم در صحنههای سیاسی مانند انتخابات، در عرصههای اجتماعی مانند فعالیتهای جهادی و خیریه، و در حوزههای فرهنگی و اقتصادی، همگی مصادیقی از مشارکت آگاهانه و مؤثر تلقی شدهاند. از منظر نویسنده، رهبر انقلاب بر این اصل اساسی تأکید دارند که مشارکت باید از طریق آموزش عمومی، نهادینهسازی در خانواده و رسانه، تقویت فرهنگ مسئولیتپذیری، و ایجاد سازوکارهای شفافیت و اعتماد گسترش یابد.
جناب آقای دکتر رجبی، مسئله اصلی پژوهش را چنین تبیین کردندکه برای تقویت مشارکت مردمی در حکمرانی دینی، باید بر اساس اندیشه قرآنی امام خامنهای دام ظلّه، مجموعهای از ابعاد و مؤلفههای مشخص را شناسایی کرد. ایشان توضیح دادند که این مؤلفهها را از میان دههها بیانات و پیامهای رهبری استخراج کرده اند و این تلاش علمی برای ایشان مبیّن این فهم علمی بوده است که مشارکت، امری چندبعدی است. نویسنده محترم استدلال کردند که رهبر انقلاب، مشارکت را واجب شرعی، بیمهکننده انقلاب، ضامن استقلال کشور و عامل پیشرفت همهجانبه معرفی کردهاند.
ابعاد و مؤلفههای مشارکت مردمی
بر اساس تحلیل نویسنده، ابعاد مشارکت عبارتند از:
الف) بعد سیاسی
مشارکت در انتخابات، نظارت عمومی، انتخاب اصلح و دفاع از جمهوریت نظام. نویسنده توضیح میدهد که از نگاه رهبر انقلاب، مشارکت سیاسی «حق» نیست، بلکه «تکلیف» است.
ب) بعد اجتماعی
فعالیتهای داوطلبانه، گروههای جهادی، نهادهای مردمنهاد، شوراهای محلی و تلاش برای حل مسائل اجتماعی. نویسنده اشاره میکند که رهبری این مشارکت را زمینهساز انسجام و همبستگی ملی میدانند.
ج) بعد فرهنگی
تقویت هویت دینی، بصیرتافزایی، سواد رسانهای و توسعه مسئولیتپذیری فرهنگی.
د) بعد اقتصادی
حمایت از تولید ملی، تقویت تعاونیها، کارآفرینی مردمی، و نقش مردم در سازندگی اقتصادی کشور.
هـ) بعد امنیتی
ایشان با ذکر مستنداتی تاکید داشتند که بر اساس بیانات رهبری، مشارکت مردم در امنیت اجتماعی و دفاعی کشور، بخش مهمی از حکمرانی دینی است و حفظ امنیت ملی بدون مردم ممکن نیست.
و) بعد تربیتی
پرورش شهروند مسئول، متعهد و دارای روحیه مشارکت، که از طریق آموزش، خانواده و رسانه شکل میگیرد. جناب آقای دکتر رجبی در ادامه ارائه خود، مجموعهای از مؤلفههای کلیدی را ( برای تقویت مشارکت)بر اساس تحلیل دادهها دستهبندی کردند:
- آگاهیبخشی و بصیرتافزایی
- مسئولیتپذیری و احساس تکلیف
- وحدت و همدلی ملی
- اعتماد عمومی، شفافیت و مقابله با فساد
- ایجاد زیرساختها و تسهیل فرایند مشارکت
- عدالت و رفع تبعیض
به باور نویسنده، این مؤلفهها نشان میدهند که مشارکت مردمی یک پدیده خودجوش صرف نیست، بلکه نیازمند بسترسازی حکومتی و اجتماعی است. ایشان براساس دادههای کیفی یک مدل مفهومی دایرهای ارائه کردند. مرکز این مدل «مشارکت مردمی در حکمرانی دینی» و اطراف آن:
- مبانی قرآنی و ارزشی
- مؤلفههای تقویتکننده
- ابعاد مشارکت
ترسیم شده بود. این اجزا به صورت هماهنگ و پیوسته، به یک پیامد کلان با عنوان: مشروعیت، حکمرانی مؤثر و تمدنسازی منتهی میشدند. ایشان در ادامه تاکید کردند که این مدل از نظر انسجام نظری کامل است و هر عنصر، مستند به آیات قرآن و بیانات رهبری است.
نویسنده در انتها برای تقویت مشارکت، پیشنهادهای متعددی ارائه کردند که از جمله مهمترین آنها:
- گسترش کمپینهای آگاهیبخشی
- حمایت از کارآفرینی و اقتصاد مردمی
- تقویت ارتباط مستقیم مسئولان با مردم
- بهرهگیری از ظرفیت رسانه و هنر
- حمایت از گروههای جهادی و خیریهها
از این منظر و بر اساس داده های ارائه شده مشارکت مردمی، رکن بنیادین حکمرانی دینی در اندیشه امام خامنهای دام ظلّه است. بر اساس یافتههای ابشان، مشارکت در تمام عرصههای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی و اقتصادی، علاوه بر آنکه یک تکلیف دینی است، موجب تعالی ملی، حفظ استقلال، افزایش کارآمدی و بیمهکردن انقلاب خواهد شد. و از این روی تحقق مشارکت گسترده، نیازمند آموزش، تقویت اعتماد عمومی، نهادسازی فرهنگی، و شفافیت ساختاری است. نویسنده در پایان خاطرنشان کرد که این پژوهش به دلیل ماهیت کیفی، محدودیتهایی دارد و انجام مطالعات میدانی، تکمیلکننده آن خواهد بود. در ادامه ناقدین ارائه ایشان، جناب آقای دکتر مرتضی شیرودی و حجّت الاسلام دکتر محسن محمدی، نقطه نظرات و نقد های خود را نسبت به مقاله مطرح کردند، نویسنده محترم نیز به بخش مهمی از مباحث انتقادی پاسخ دادند. در نهایت با جمع بندی دبیر علمی (جناب آقای دکتر حامد کهوند) و تصمیم گیری رئیس پنل (جناب حجّت الاسلام دکتر نجف لکزایی ) امتیاز مورد نظر برای این ارائه مشخص و ثبت گردید.